दशैको अवसरमा पिङमा रमाउनेहरु...

Photos by Prabhakar Gautam

Read more »

Posted in: तस्वीर

हाम्रो स्टाइल पनि हेर्दिनुस् न !

यी फोटाहरु कोटेश्वर, महादेवस्थान मन्दिर जाने छिडीमा स्टीकर गेम खेलिरहेका भाइहरुको अनुमति मागेर खिचिएको हो । फोटो खिच्ने आग्रह स्वीकारेर रहर लाग्दो पोज दिने अपरिचित भाइहरुलाई धन्यवाद ।

Read more »

Posted in: तस्वीर

फुटेको ऐना र म

- असीम सागर

पहिले

म जस्तै थियो

ऐनामा टाँस्सिएको मेरो अनुहार

अहिले

म जस्तो छैन

ऐनामा टाँस्सिएको मेरो अनुहार ।

एकाएक खसेर भुइँमा आफैं

आफू जस्तै फुटाइदिएको छ

फुटेको ऐनाले मेरो अनुहार ।

साँच्चै

कुनै ठूलो भुइँचालो आउनु पर्दैन ऐना खस्नलाई

कुनै चट्टानमा बज्रिनु पर्दैन ऐना फुट्नलाई

बिचरा ऐना न हो

खस्यो कि प्याट्ट फुट्छ

तर देखाउन छाड्दैन रिसले कसैको अनुहार

आफ्नो आयतनभित्र ।

त्यही ऐनाको आयतनमा राखेर आफूलाई सधैं

म जस्तै मान्छेले दाह्री काट्छ

मैले जस्तै मान्छेले जुँगा मिलाउँछ

कपाल कोर्छ, क्रिम घस्छ

सायद उसलाई विश्वास थिएछ

ऐनाले ढाँट्दैन ।

त्यहि ऐनामा आफ्नो अनुहार हेर्न

हरेक साँझ जून उदाउँछ

हरेक बिहान सूर्य उदाउँछ

र मेरो बुकुरो घरको उध्रिएको छाना र भित्ताको प्वालबाट छिरेको

एक खित्का जून

ऐना जस्तै टुक्रिएको छ

एक पित्का घाम

ऐना जस्तै फुटेको छ

मेरो अँध्यारो घरभित्र उज्यालो छर्न खोज्ने

यी निष्कपट घाम र जूनका एक-एक टुक्रा ऐना बटुलेर

म सोचिरहेछु

कसरी जोडेर देखाऊँ एउटा सिङ्गो जून

यो लोकलाई

यो संसारलाई ।

Read more »

Posted in: कविता

बेसुरा समयको सुरिलो घन्टी

– हाम्रो कलम टिम 

समसामयिक नेपाली साहित्यिक वृत्तमा नारायण ढकाल गम्भीर कलमवाज मानिन्छन् । गहन अध्ययन र मिहीन चिन्तनले उनको लेखकीय जग खँदिलो बनेको प्रमाण उनकै कृतिहरूले दिएका छन् । खासगरी खारिएको अभिव्यक्ति शिल्प भएका ढकालको आख्यान अझ धारिलो छ । पछिल्ला समयमा प्रकाशनमा आएका आत्महन्ता, बहिर्गमन जस्ता कथाकृति तथा दुर्भिक्ष र प्रेतकल्प जस्ता उपन्यासले उनको शक्तिशाली आख्यानकारिताको सजीव चिनारी दिएका छन् । तर उनको चिनारी यतिमै बाँधिँदैन । कविता लेखनमा समेत उत्साही भएर देखिने उनको गद्य पनि उत्तिकै ओजपूर्ण छ । हालै प्रकाशित लेख र निबन्धहरूको संग्रह 'शोकमग्न यात्री'मा त्यो प्रभावशाली गद्य छताछुल्ल छ ।  

संस्मरण, यात्रा-वृत्तान्त, निबन्ध र आलेख गरी बाइस रचना रहेको कृतिको यो दोस्रो संस्करण हो । २०५६ सालमा प्रकाशित पहिलो संस्करणमा समाविष्ट ११ वटा लेख-निबन्धमा थप ११ वटा राखेर दोस्रो संस्करण प्रकाशन गरिएको छ । कृतिका संस्मरण र निबन्धहरूमा पञ्चायकालीन नेपाली समाजदेखि प्रजातन्त्र प्राप्तियताका विविध प्रसंग विषयवस्तु बनेका छन् । ती सामाजिक र राष्ट्रिय विडम्बनाका प्रसंग हेर्दा बेसुरा समयका प्रकटीकरण लाग्छन् । 

साहित्य निकै कमजोर माध्यम भएको ठहर्‍याउँदै एक समयमा लेखक ढकाल रोग र भोकबाट ग्रस्त समाजलाई शक्तिवान् बनाउन पूर्णकालीन राजनीतिमा हामफाल्छन् । सांसद चुनिएपछि उनले आफ्ना सांसद मित्रहरूलाई संसद र वेश्यालयबीचको अर्थभेद हराएको विडम्बनापूर्ण परिस्थिति बुझाउन खोजेको सन्दर्भ पनि जोडेका छन् । यसबारे संग्रहको आलेख 'अर्थान्तर' बोल्छ । निजी मामिलामा पनि आत्मसमीक्षा गर्दै अघि बढ्ने सर्जक ढकालले आफ्नो तीतो विगतका पाना पनि संस्मरणमार्फत इमानदार भएर राखेका छन् । चाहे विज्ञानको पढाइदेखि विरक्तिएर घरबाट बरालिँदै हिँडेको प्रसंग होस् कि, छोरो डाक्टर हुने सपना साँचेका बाबुआमाले उसले पढाइ छाडेपछि तह लगाउन इच्छाविपरीत बिहे गराइदिएको अवस्था होस्, सबैमा खुला पुस्तक  बनेका छन् लेखक । 

संग्रहमा उनले अमेरिकाका शक्तिशाली कवि एलेन ग्रिन्सवर्गको सन्दर्भबाट बग्दै आएर यता नेपालमा समय बेपत्ता भएको बारे सरल तर तीक्ष्ण कविता लेखिरहेका युवा कवि युमाको चर्चासम्म समेटेका छन् । ग्रिन्सवर्गको चर्चा केलाउने 'ग्रिन्सवर्ग, बुटपालिस र खापीभित्रको नगरा' संस्मरणबाट पञ्चायतकालको उकुसमुकुसमा अभिव्यक्तिको मुख खुम्चिँदा युवा लेखकहरूले सामूहिक रूपमा कृति प्रकाशन गर्न कसरी बुटपालिस आन्दोलन गरेका रहेछन् भनेर बुझ्न पाइन्छ । त्यतिबेला सन्तोष भट्टराई, किशोर नेपाल, शैलेन्द्र साकार, जगदीश घिमिरे, लेखक ढकाल लगायतले नयाँ सडकमा बसेर बटुवाको जुत्ता पालिस गरेर पैसा जम्मा पारेका थिए । 

भारतसँगको सीमाक्षेत्रमा देशले खेप्नुपरेको हस्तक्षेपका साथै प्राकृतिक सम्पदासम्बन्धी सम्झौतामा समेत अपमानपूर्ण नियति भोग्नुपरेको कारुणिक चित्र लामो यात्रा संस्मरण 'महाकालीको तीस घन्टा र शोकमग्न यात्री' ले उतारेको छ । सुदूरपश्चिमको कञ्चनपुरस्थित शारदा बाँध बनेपछि भारतीय पक्षको रजाइँ, महाकाली सन्धिमा राष्ट्रघाती काम गर्ने नेपालका राजनीतिक नेताहरूको दास मनोवृत्ति, अरु बेला पानी भारततिर सोहोरिँदा काकाकुल बनेर पानी माग्ने महाकाली वर्षायाममा भने बाढीको भँगालो बोकेर त्रस्त हुनुपर्ने नियति देखेर जब लेखक भक्कानिन्छन्, पाठकको आँसु पनि थामिँदैनन् । राष्ट्रवाद धुलोपिठो पारेर नेताहरूले असमान सन्धि-सम्झौता गरेको प्रतिफल देख्दा आफन्तको मृत्युमा मलामी हिँडेका शोकमग्न यात्री भएर हिँड्न विवश हुनुपरेको छ ।

राजनीति र साहित्यको साइनोबारे पनि लेखकले छोटोमा सटीक धारणा राखेका छन् । राजनीतिलाई साहित्यमा सरल प्रविधिमा प्रत्यारोपण गर्ने प्रचलन नेपाली साहित्यमा नभएको उनको औंल्याइ छ । त्यसैगरी स्रष्टाको अगाडि समीक्षक थकित र निकै पछाडि छुटेको म्याराथनको शिथिल खेलाडी लाग्छ ढकाललाई । जीवित लेखकहरूलाई उपेक्षा गरेर दिवंगत लेखकहरूलाई वैतरिणी तार्न झैं आरती उतार्ने समीक्षकको प्रवृत्तिप्रति उनको असन्तुष्टि छ । साहित्यिक र सामाजिक मूल्यका हिसाबले पाठकीय समाजलाई हल्लाइदिने पछिल्लो समयको उपन्यास 'प्रेतकल्प'को रचनागर्भ यस संग्रहको अर्को उपलब्धि हो । यसले कृति र कृतिकारलाई बुझ्न थप सघाउँछ ।

समग्रमा यस संग्रहले वैचारिक मन्थन गर्दै दिमागमा काउकुती उमार्ने सामर्थ्य बोकेको छ । दुई दशकअगाडिसम्मको घटना र सन्दर्भ भए पनि तिनमा चेतनाको सघनता र सामयिक मूल्य उच्च छ, यसैले पनि यी आलेख र सम्झौटोहरू अहिले पनि उत्तिकै महत्वपूर्ण बनेका छन् । 

कृति : शोकमग्न यात्री

कृतिकार : नारायण ढकाल

प्रकाशक : फाइनप्रिन्ट

मूल्य : २९९ रुपैयाँ

Read more »

Posted in: पुस्तक चर्चा

'लेखक होइन, परीक्षार्थी हुँ' - 'सेतो धरती'का लेखकसँग गफगाफ

आख्यान सिर्जनामा रमाइरहेका अमर न्यौपाने युवा पुस्ताका इर्ष्यालाग्दा लेखक हुन् । 'सेतो धरती' उपन्यासका लागि २०६८ सालको मदन पुरस्कार पाएपछि त झन् उनी साहित्यिक वृत्तमा हटकेक नै भएका छन् । दुई वर्षअघि नेपालगञ्जको स्थलगत अध्ययनमा आधारित 'पानीको घाम' आख्यानकृति ल्याएपछि निकै प्रशंसित भएका उनले सोही कृतिमा पद्मश्री साहित्य सम्मान पाएका थिए । यसैगरी न्यौपानेले 'कलिलो मन' बालकथा संग्रहका लागि २०६७ सालको पारिजात बालसाहित्य पाण्डुलिपि पुरस्कार समेत थापेका थिए । स्थलगत अध्ययनमा गएर कलम चलाउने सर्जक दरिएका उनले 'सेतो धरती' लेख्‍न चितवनको देवघाट एक महिना बसेर बालविधवा आमाहरुको कथाव्यथा खोतलेका थिए भने बहुपतिप्रथाका विषय रहेको आगामी उपन्यासको लागि उनी तीन महिना हुम्ला बसेर फर्किएका छन् । अमरसँग उनको साहित्यिक यात्रा, पुरस्कृत कृति र नेपाली साहित्यको पछिल्लो रुप-रेखाबारे केन्द्रित रहेर गरिएको गफगाफको अंश :

पुरस्कार जितेपछि सर्जकहरुले नयाँ चुनौती महसुस भइरहेको छ भनेर सामान्यतया साझा खालको जवाफ दिन्छन्, तपाईंसँग चाहिं के जवाफ छ ?

- युवा पुस्ता पुरस्कृत भएको महसुस भएको छ । जिम्मेवारीबोध पनि भएको छ । मेरो प्रतिस्पर्धा अब मैंसँग हो । 'पानीको घाम' र 'सेतो धरती' भन्दा तल खस्किनु हुँदैन भन्ने लागिरहेको छ । तिनै कृतिको हाराहारी र अझ त्यसभन्दा पनि राम्रा कृति लेखेर नेपाली साहित्यलाई धनी बनाउनुपर्छ भन्ने लागेको छ ।

कृति नै पिच्छे पुरस्कार पाइरहनुभएको छ नि !

- कृति पढेर पाठकले दिने प्रतिक्रिया नै संसारको सबभन्दा ठूलो पुरस्कार हो । पाठकको मनको अदालतले गर्ने निर्णयलाई महान् मान्छु म । तर त्यसका साथै संस्थागत रुपमा पनि पुरस्कृत हुँदा अर्को खुड्किलो पार गरिँदो रै'छ । त्यसले कुनै पनि सर्जक पाठकमाझ पुरस्कृत भएको कुरालाई औपचारिकता दिन्छ । मिडियामार्फत सबैसामु सार्वजनिकीकरण गरेर सेलिब्रिटी पनि बनाउँदो रै'छ । मलाई चाहिं अब के-कसरी लेखूँ भन्ने व्याकुलता बढाएको छ ।

युवा पुस्ता पुरस्कृत भएकोमा यसपटक धेरैले निकै सराहना गरेका छन् । तर लेख्दै गरेको मान्छेले ठूलो पुरस्कार पाएपछि अब केका लागि लेख्नुपर्‍यो भन्ने मनस्थितिको विकास भएर त्यो र्सजक नै सिद्धिन सक्छ भन्छन् । त्यो मान्यतालाई चिर्न सक्ने अवस्था छ ?

- मैले ठूलो मान्ने पनि पाठकको मनको अदालतले गर्ने निर्णय नै  हो । त्यो निर्णय कहिले पनि तल पर्दैन । यस कारण यो मेरो अन्त्य होइन सुरुवात हो जस्तो लाग्छ । किनभने भर्खरै मेरो दोस्रो कृति प्रकाशन भएको छ । एउटा फिल्ममा अभिनयका लागि हिरोइन बन्न १६-१७ वर्षको उमेर भए पुग्छ, तर लेखक २५-३० वर्ष नकाटी उसमा अध्ययन, अनुभव र अभ्यासका हिसाबले परिपक्वता आउन सक्दैन । मेरो कृति नेपाली साहित्यको बजारमा प्रतिस्पर्धामा गएर पुरस्कृत भयो । पुरस्कार छिटो वा ढिलो दिइयो भन्ने कुराको पनि अर्थ छैन ।

'सेतो धरती'मा त्यस्तो के छ, जसले यसलाई सबैको रुचिकर र मदन पुरस्कारको हकदार बनायो ?

- पुरस्कृत गर्ने मदन पुरस्कार गुठीलाई यो प्रश्न सोध्ने हो भने न्याय हुन्छ जस्तो लाग्छ । पुस्तकबारे लेखकको हैसियतबाट भन्नुपर्दा फलको स्वाद चाखेपछि मात्रै थाहा हुन्छ । पाठकहरुले पनि यो उपन्यास पढेर स्वाद आफैं थाहा पाउनुस् ।

तपाईं त लेख्नकै लागि सबै व्यस्तता र अल्झाइबाट छुट्टी लिएर पूर्णकालिक लेखक बन्नुभएको छ, कस्तो छ लेखनकर्म ?

- त्यसरी सबै हाँगाबिँगाबाट मुक्त हुनु पर्दो रै'छ । खाने बाटोको लागि स्कुल र कलेजमा पढाउने गर्थें । तर लेख्नका लागि बेलाबेला स्थलगत भ्रमणमा निस्कँदा कति बिदा लिइराख्नु भनेर गत वर्ष नै काम छाडें । फेरि केही समयपछि पढाउनुपर्ला । यदि लेखेर नै खान पुग्ने स्थिति आयो भने लेख्नु जस्तो सुन्दर कुरा के हुन्छ र !

नेपालमा लेखेरै जीविका चलाउन सकिने अवस्था देखिन्छ त ?

- लेखेरै गुजारा गर्ने केही अपवाद मात्रै होलान् । नेपाली भाषा-साहित्यको बजार सानो छ । वितरण प्रणाली त्यति धेरै उत्साहजनक छैन । पढ्न चाहनेको हातमा पुस्तक पुर्‍याउन नसकिरहेको अवस्था छ । नेपाली साहित्य स्तरीय अनुवाद भएर विश्वसाहित्यको प्रतिस्पर्धामा जानुपर्छ । केही पुस्तकहरु प्रतिस्पर्धा गर्न लायक पनि छन् । तर त्यसरी प्रतिस्पर्धाको मौकै नपाई गतिला पुस्तकले पनि यहीँ खुम्चिएर बस्नुपरेको छ । भाषाको सीमा तोडिएर विश्वमा गयो भने नेपाली साहित्यको भविष्य उज्यालो छ ।

स्थलगत रुपमा कुनै ठाउँमा गएर लेख्ने शैली अपनाउनुभएको छ, तर हामीकहाँ धेरैजसो लेखक कोठामा बसेर कल्पना र अड्कलबाजीमै संसारको कुरा हाँक्छन् भन्ने आरोप लाग्ने गरेको छ । स्थलगत लेखनमा के फरक हुने रहेछ ?

- कोठामा बसेर लेख्नेले पनि जीवन भोगेर आएको हुनाले उसबाट समाज र मान्छेको यथार्थ कुरा आउन सक्दैन भन्ने होइन । प्रत्यक्ष रुपमा कतै पुगेर लेख्नु र नपुगी लेख्नुमा अन्तर मात्रै हो । लेख्नकै लागि भनेर कतै पुग्दा अलि सचेत र एकचित्त भइँदा लेख्न प्रेरित गर्छ । 'पानीको घाम' लेख्नलाई नेपालगन्जमा बस्दा मैले गरिब र दीनदुःखीकै कथा लेखें । धनी, ठूलाबडा र महलमा बस्ने मान्छेको आवरण हुने भएकाले तिनको कथा लेख्न सकिँदैन । मानहानि होला कि भन्ने डरले तिनलाई सोध्न र कोट्याउन पनि गाह्रो । शक्ति, सत्ता, सम्पत्ति र सभ्यता भएका मान्छेसँग निकै डराएर कुरा गर्नुपर्छ । स्थलगत रुपमा गएर लेख्दा कति आनन्द हुन्छ भने, पुस्तक पढ्नुभन्दा त जीवन पढ्नु कता हो कता आनन्द ! यस क्रममा मैले विश्वको महान् कृति पढ्नुभन्दा एउटा निम्न वर्गको सामान्य पात्रको जीवन पढ्नु निकै सुन्दर कुरा हो भन्ने सिकें ।

त्यो सुन्दर र मार्मिक कुरालाई त्यत्तिकै प्रभावशाली रुपमा शब्दमा उतार्नु कत्तिको गाह्रो हुन्छ ?

-  मुख्य समस्या नै त्यही हो । लेख्ने भए त्यही भोग्ने मान्छेले नै आफ्नो भोगाइबारे लेख्थ्यो होला । तर गाह्रो काम भएकाले ऊ र त्यस वरिपरिका धेरै मान्छेले लेख्दैनन् । लेख्दा एउटा शैली र अनुहार दिनुपर्‍यो । भएका कुरालाई त्यस्तै असरदार गरी लेख्नुपर्ने समस्या जब समाधान गरिन्छ, तब लेखक भइन्छ । लेखक हुन लेखाइमा आफ्नोपन चाहिन्छ । प्रेम, मृत्यु र सर्वहाराको विषयमा सबैले लेखे पनि लेखकलाई बनाउने शैलीले हो । आफ्नोपन नदेखिँदा लेख्न सुरु गरेको १० वर्ष बितिसक्दा पनि मैले २०६५ सालसम्म कृति निकाल्ने आँटै गरिनँ । पछि बल्ल ६६ सालमा 'पानीको घाम' निकालें । मैले त परीक्षा दिएको हुँ, पाठकहरुले पास गराइदिए । 'सेतो धरती'को दोस्रो परीक्षामा पनि पास भएँ । म लेखकभन्दा पनि परीक्षार्थी हुँ, परीक्षा दिइरहन्छु ।

लेख्नका लागि स्थलगत अध्ययनमा जाँदा चुनौती र अप्ठेरो कत्तिको हुन्छ ?

- एकदमै अप्ठेरो हुन्छ । चित्रकलाको 'प्रोसेस अफ प्रडक्ट' जस्तो हो लेखन पनि । प्रोसेस पनि कला हो भन्छन् पेन्टिङमा । त्यसैअनुसार पात्रको छेउ पर्दादेखि नै लेखनको प्रक्रिया सुरु हुन्छ । पात्र बोल्न मान्दैन, फकाउनुपर्‍यो । घुलमिल हुन गाह्रो पर्छ, मनाउनुपर्‍यो । एउटा साथीसँग कुरा खोल्न त गाह्रो हुन्छ, अपरिचित लेखकसँग कसरी खुलून् ! देवघाट गएर विधवा आमाहरुसँग कुरा गर्दा उहाँहरुले 'बाबू, बिर्सेका र खाटा बसिसकेको घाउ किन कोट्याउनुहुन्छ' भनेर प्रश्न गर्दा भक्कानो छुट्यो । त्यस्तो बेला के भन्ने, के गर्ने ? मैले पुस्तक लेखेर उहाँहरुले केही पाउने पनि होइन । मेरा पात्रहरुमध्ये अधिकांश त निरक्षर छन्, आफैंबारे लेखेको पुस्तक पनि पढ्न सक्दैनन् । दुःख लाग्छ ।

नेपाली साहित्यका पाठक निकै सचेत हुँदै गएका छन्, लेखकको हैसियतमा के लाग्छ ?

- आजका पाठकदेखि निकै डर लाग्छ । डराई डराई पुस्तक निकालेको हुँ । धेरै अध्ययनशील छन् उनीहरु । साथीहरु बस्दा अनेक विदेशी पुस्तक पढेको बताउँछन्, आफू चाहिं कुनामा चुपो लागेर बस्नुपर्छ । आज पाठकका साथै प्रकाशक पनि अगाडि छन्, लेखक भने पछाडि छुटेका छन् । गहकिलो कृति दिन ऊ जिम्मेवार भएर अग्रसर बन्नुपर्छ । नयाँ प्रकाशन संस्थाहरु आएका छन् । विदेशमा झैं आकर्षक ढाँचा र साजसज्जामा पुस्तक निस्कन थालेका छन्, तर विषय र शैलीमा नयाँपन दिन नसके ती पुस्तकहरु झिल्के कपडाका बेहुली मात्र हुन्छन् ।

अरुहरुको पढ्दा पछिल्लो समयमा मन परेका कृति कुन-कुन हुन् ?

- नेपालीमा एकदम मनछुने पुस्तक पढ्नै पाएको छुइनँ, जुन कृति र रचना पढ्दा यो त मैले लेख्न पाएको भए हुन्थ्यो भन्ने लागोस् । सबै सामान्य नै लागेका छन् । यसो भनेर हाम्रो साहित्य र साहित्यिकलाई कम आँकेको होइन । यो मेरो पाठकीय टिप्पणी हो । बरु अहिलेका युवा पुस्ताका कविता निकै मन पर्छ । पढेर दंग पर्छु । कविता निकै शक्तिशाली विधा हो । मेरो आख्यानमा पनि कविताको गन्ध आउँछ रे । मलाई कतिपय साथीहरुले सबै कविता आख्यानमा मिसाइस् पनि भन्छन् ।

अबको साहित्यिक योजना के छन् ?

- पुस्तक बुन्ने क्रममै गत वर्ष तीन महिना हुम्ला बसें । अहिले मेरो शैली स्थलगत लेखनको बनेको छ । आफूले खोजेको सेटिङमा गएर पात्र खोजेर त्यसमा आफूले चाहेका केही पात्रसँगै आफूलाई मिसाएर लेख्ने यो शैली विदेशतिर नयाँ नभए पनि हाम्रो देशमा नयाँ हो । 'पानीको घाम'देखि त्यही शैलीअनुसार लेख्दै छु । हुम्ला पुगेर ल्याएका सबै सामग्री तयार छन्, अब त्यसलाई सँगालेर लेख्ने काम बाँकी छ । त्यो कृति लेखियो भने मेरो जीवनकै महत्वपूर्ण हुनेछ । केही समयपछि सुरु गर्नेछु ।

Read more »

Posted in: गफगाफ

सम्बोधनको लैङ्गिक पाटो

                                                                                                                                         रश्मि शीला

अघिल्लो पुस्ता र पछिल्लो पुस्ताका महिलाको जीवनशैली र भूमिकामा आएको परिवर्तन नेपाली समाजमा भइरहेको परिवर्तन मापन गर्ने एउटा आधार हुन सक्छ । शहरी परिवेशको कुरा गर्ने हो भने अहिले धेरै महिला दिदी बहिनीहरुले पुरुषको अगाडि घुम्टो ओढ्नु पर्दैन । घरभित्र र घरबाहिर दुबैतिर काम भ्याउने चुनौती कायम भएपनि अहिले उनीहरु घरको काममा मात्र सीमित छैनन् । उनीहरुको परम्परागत भूमिका क्रमशः फेरिँदैछ । कलेज पढ्ने केटाकेटीहरुलाई हेर्दा पनि थाहा पाउन सकिन्छ, नयाँ पुस्ता थुप्रै कुरामा स्वतन्त्र र उदार छ । एउटा उदाहरण, थुप्रै केटाकेटीहरु अहिले एकअर्कालाई समान रुपमा ‘तँ’ भनेर सम्बोधन गर्छन् । केही समय अगाडिका पुस्ताका धेरैका लागि यो अकल्पनीय कुरा थियो । नेपाली समाजमा केटा र केटीबीचको सम्बन्ध अनौपचारिक बन्दै गएको उदाहरण हो ‘तँ’ सम्बोधन ।

म त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा पढ्दा मेरा पनि केही मिल्ने केटा र केटी (जोडी) साथीहरु थिए जो एकअर्कालाई तँ भनी सम्बोधन गर्दथे । अध्ययनलगायत सामाजिक सरोकारका विषयमा समेत चासो राख्ने तीमध्ये केही साथीहरु मलाई समाज परिवर्तनका संवाहक जस्ता पनि लाग्दथे । केही समयपछि तीमध्ये केही जोडीको विवाह पनि भयो । उनीहरुसँग पछि भेट हुँदा थाहा पाएँ, केटाले केटीलाई तँ नै भने पनि केटीले केटालाई गर्ने सम्बोधन फेरिएछ । कसैले तपाईं त कसैले हजूर नै भन्न थालेछन् । पहिला तँ भनिरहेको मान्छेलाई पछि तपाईं वा हजूर भन्नुलाई उनीहरु स्वयंले सामान्य रुपमा लिएको देख्दा मलाई अचम्म लाग्यो ।

यसबारे घोत्लिँदै जाँदा ‘तँ’, ‘तिमी’, ‘तपाईं’ वा ‘हजूर’ सम्बोधनको चुरो बुझ्न त लैङ्गिक र वर्गीय पाटोबाट हेर्नै पर्ने रहेछ । धेरै श्रीमान्हरुले ‘तँ’ वा ‘तिमी’ भनेपनि श्रीमतीले ‘तपाईं’ वा ‘हजूर’ भनेको हामी धेरैले सुनिरहेकै छौँ । सामान्यतः विवाह गर्दा महिलाभन्दा पुरुष ठूलो उमेरको हुने भएकोले यस्तो असमानतालाई स्वाभाविक रुपमा लिइएको पाइन्छ । तर श्रीमतीको उमेर श्रीमान्कोभन्दा बढी नै भएपनि श्रीमान्ले श्रीमतीलाई तपाईं वा हजूर किन भन्दैनन् त ? सम्बोधनार्थी शब्द नै समानताको आधार मान्न नसकिएला तर यो विभेदको स्रोत चाहिँ अवश्य हो । पुरुष श्रेष्ठ र महिला कनिष्ठ हुने परम्पराले सम्बोधनमा पनि निरन्तरता पाएको प्रष्ट छ । अन्य अवस्थामा जस्तै यसमा पनि ठूलो सम्झौता केटीले नै गर्छन् । केटालाई विवाहअघि गर्दै आएको सम्बोधन ‘तँ’ वा ‘तिमी’ विवाहपछि ‘तपाईं’ वा ‘हजूर’मा फेर्नु पर्छ भनेर मनोवैज्ञानिक रुपमा केटीहरु सायद धेरै अघि देखि तयार हुन्छन् (सायद पारिन्छन्) ।

महिलाका लागि अहिलेको समाज तुलनात्मक रुपमा उदार छ भन्ने कुरामा दुईमत नहोला । तर कस्तो समानता, विवाह पूर्वको मात्र कि पछिको पनि ? महिलाले अभ्यास गर्ने स्वतन्त्रका सीमाहरु थोरै फराकिलो मात्र भएको छ, तोडिएको छैन । विवाहपूर्वको समानता विवाहपश्चात् स्वतः संकुचित हुन्छ । अहिले आधुनिक भनिएको समाजमा समेत महिलाको भूमिका पुरुषको सहयात्री भन्दा सहायक वा सेवककै रुपमा सीमित छ । हाम्रो समाजमा अझै कन्यादान गर्ने चलन छ जहाँ विवाहित चेलीले पुरुषको खुट्टा ढोगी ‘अब म तपाईंको शरणमा परेँ, मेरो रक्षा गर है’ भन्ने भाव जाहेर गर्नु पर्छ । यसरी महिलाको वैवाहिक जीवनको शुरुवात नै समानताबाट नभइ असमानताबाट हुन्छ । पुरुषले संरक्षकको दर्जा पाउँछ भने महिलाले सधैं पुरुषले कोरिदिएको घेरोमा बस्नुपर्ने हुन्छ । मलाई लाग्छ यो लैङ्गिक अध्ययन गर्नेहरुका लागि पनि महत्वपूर्ण विषय हो ।  सायद यसबाट विवाह अघि र पछि महिला–पुरुष दुबैको भूमिका र दृष्टिकोणमा आउने परिवर्तनको झल्को दिन्छ ।

भनिन्छ, नेपाली युवाहरुमाझ आधुनिकता र परम्परागत दुबै भूमिका निर्वाह गर्नु पर्ने ठूलो चुनौती छ । विवाहपूर्वका ‘आधुनिक’ महिलाहरु विवाहपछि भने परम्परागत भूमिकामा मात्र सीमित भएका थुप्रै उदाहरण हामी देख्न सक्छौँ । त्यसैले समान जस्तो देखिए पनि थुप्रै अवस्थामा स्वतन्त्रता ‘सर्फेसियल’ छ । उनीहरु अभैm पितृसत्तात्मक समाजको जन्जालबाट उम्कने वातावरण बनिसकेको छैन । केही अपवाद बाहेक, न उनीहरुको घरेलु कामको बोझ घटेको छ न त सामाजिक–राजनीतिक निर्णयमा पहुँच बढेको छ । सायद यही कारण शिक्षित, आधुनिक र आफूलाई चेतनशील ठान्ने महिलाहरुले पनि कुनै समय आपैmले तँ वा तिमी भनेको जीवनसाथी(पूर्व साथी)लाई तपाईं वा हजूर भन्दा पनि असहज र हीनताबोध महसुस नगरेका होलान् । लैङ्गिक अध्ययनको पाटोबाट हेर्दा यो निकै संवेदनशील र महत्वपूर्ण विषय हो कि ! आखिर विवाहपूर्व तँ वा तिमी भन्दै आएको मान्छे कसरी त्यही व्यक्तिलाई तपाईं अथवा हजूर भन्न बाध्य हुन्छ वा सहर्ष राजी हुन्छ भन्ने कुरा खोतल्न सक्नुपर्छ । यसले विवाह अघि र पछि महिला–पुरुष दुबैको हैसियत, भूमिका र दृष्टिकोणमा आउने परिवर्तनबारे थप कुरा बुझ्न पक्कै सघाउँछ ।

Read more »

Posted in: लेख/विविध

सञ्चारमाध्यममा गीत छनोटको अस्वस्थ प्रतिस्पर्धा

                                                                                                                             -  प्रभाकर गौतम

एफएमररेडियो धेरैका लागि गीत–संगीत सुन्ने प्रमुख साधन हो । आधुनिक संगीतको विकास र विस्तारमा रेडियो नेपालले र पप तथा अत्याधुनिक संगीतको विकासमा एफएमले खेलेको भूमिका सराहनीय छ । नेपालमा हाल तीन सय पचासको हाराहारीमा एफएम खुलेकामा काठमाडौं उपत्यकामा मात्र यसको संख्या तीन दर्जन पुगिसक्यो । सबैजसो एफएममा नेपाली गीत–संगीतले ठूलो हिस्सा ओगटेको छ । यसले ठूलो समूहलाई मनोरञ्जन प्रदान गर्दै नेपाली कला तथा संगीत क्षेत्रकै प्रवद्र्धनमा पनि सघाएको छ । रेडियोमा गीत आफैं बज्दैन, बजाउने मान्छे चाहिन्छ । आधुनिक, पप, लोक, शास्त्रीय आदि सबै विधाका सिर्जनालाई श्रोतासम्म पुर्याउने काममा रेडियो कार्यक्रम प्रस्तोताको निर्णायक भूमिका हुन्छ । कुन कार्यक्रममा कुन गीत बजाउने भन्ने छनोट प्रायस् प्रस्तोताले नै गर्छन् । उनीहरूले एकातर्फ कलाकारका सिर्जनालाई श्रोतामाझ पुर्याउँछन् र अर्कोतर्फ तिनको प्रचारप्रसार पनि गरिरहेका हुन्छन् । तर, गीत छनोट गर्ने सबै प्रस्तोता ‘सांगीतिक चेत’ भएका हुन्छन् भन्ने छैन ।


कुनै पनि गीतको चर्चाका पछाडि एफएमररेडियो र कार्यक्रम सञ्चालकको प्रत्यक्ष–परोक्ष हात रहेको हुन्छ । एफएफमा छिट्टै लोकप्रिय हुने गीतले नै बढी स्थान पाउँछ र धेरै गीत एफएममा प्रसारण हुँदैनन् । म्युजिक भिडियो नबनेका गीतहरू प्रसारण हुने सम्भावना झिनो छ । यसले सम्बन्धित कलाकारको बजार विस्तारमा सहयोग त गर्ला तर एउटै गीत दोहोरिइरहने र धेरै गीतले ठाउँ नपाउने अवस्था छ । गीत छनोट र प्रसारणमा देखिएको यो समस्या र जटिलताका कारण थुप्रै राम्रा सिर्जना र तिनका कलाकार ओझेलमा परेका छन् । प्रसारणको अवसर पाएका गीतहरूबाट पनि सबै कलाकारले फाइदा उठाउन सक्ने वातावरण छैन । हामीले सुन्ने गीतहरूमा गायक, संगीतकार, गीतकारलगायत वाद्यवादन संयोजकहरूको सामूहिक भूमिका हुन्छ ।

सबै पक्षको विशेष योगदानविना राम्रो र स्तरीय गीत सिर्जना हुनै सक्दैन । विडम्बना, गायकबाहेक अन्य कलाकार प्रायस् ओझेलमा पर्छन् । कुनै गायक एउटै गीतबाट पनि रातारात लोकप्रिय हुन सक्छ तर संगीतकार र गीतकारलाई आफ्नो पहिचान बनाउन लामो समय लाग्छ । अझ संगीत संयोजक तथा अन्य वाद्यवादक त विरलै चिनिन्छन् । त्यसैले सार्वजनिक पहिचान बनाउन गायकको तुलनामा संगीतकार, गीतकार तथा अन्य कलाकारलाई मिडियाको विशेष साथ चाहिन्छ । तर हालसम्म एफएफमा गीत प्रसारण हुँदा ‘फलानो गायकको गीत’ भनेर गीतकार र संगीतकारको नामै नभन्ने प्रवृत्ति हाबी छ । ‘मेरा अधिकांश गीत बज्दा गीतकारका रूपमा मेरो नाम उल्लेख नहुने भएकाले साथीहरूले मेरो गीत सुनेका छन् तर त्यसको गीतकार म हुँ भन्ने धेरैलाई थाहा छैन’ रमण घिमिरेको भोगाइ हो यो । यहाँनेर, एउटा गीत तयार पार्दा धेरै जनाको मिहिनेत र सीप परेको हुन्छ भन्ने आधारभूत कुरालाई बेवास्ता गरेको पाइन्छ ।

कतिपय कार्यक्रम सञ्चालकहरू स्वयं गीत लेख्छन् र पनि आफूले सञ्चालन गर्ने कार्यक्रममा गीतकारको नाम उल्लेख गर्दैनन् । यसमा एफएम सञ्चालकहरूको नीति र प्रस्तोताहरूको हेलचेक्रयाइँ दुवै समस्या बनेको छ । एफएममा, कुनै गीतमा संलग्न सम्पूर्ण कलाकारको नाम भन्न पक्कै सम्भव नहोला । यद्यपि प्रत्येक गीत बज्नु अघि वा बजिसकेपछि कम्तिमा गायक, संगीतकार र गीतकारको नाम उच्चारण गर्ने हो भने थुप्रै स्रष्टाप्रति न्याय हुने थियो । पाइरेसी र कपी गर्न मिल्ने प्रविधिको विकासले पनि स्रष्टाहरू थप मारमा परेका छन् । अहिलेको संगीत बजारमा गीत बिक्रीमा मन्दी छाएको छ । केही समयअघिसम्म राहत पुर्याएको कल रिङ ब्याक टोन ९सिआरबिटी० को बजारसमेत घटेर अहिले कलाकारको आयस्रोत स्टेज कार्यक्रममा सीमित भएको छ ।
शास्त्रीय संगीतमा लागेका केही व्यक्ति तथा समूहको माग भए पनि स्टेज कार्यक्रममा गीतकारले स्थान पाउने कुरा भएन । यसबाट फाइदा उठाउने भनेको गायकले मात्रै हो । गायकले स्टेजमा गाउने गीतहरूबाट गीतकार र संगीतकारलाई प्रत्यक्ष लाभ हुँदैन । संगीत बजार उँभो लागे पनि, उँधो लागे पनि गीतकारका लागि आर्थिक रूपमा अवसर थोरै छ । अहिले चलेको ‘प्याकेज डिलिङ’ले चलेका संगीतकारलाई दाम कमाउने ढोकासमेत खुलेको छ । तर, संगीतकारले पनि गायकले भैँm एउटै गीतबाट पटकपटक आम्दानी गर्न सक्दैनन् । त्यसो त, गायककै हकमा पनि चर्चा कमाउन सफल केही सीमित गायकले मात्र हो अर्थ आर्जन गर्ने । पछिल्लो समयमा गीतकार तथा संगीतकारले पनि लगानी गरेर एकल एल्बम निकाल्ने क्रम बढेको छ ।

धेरै गीतकारमा आर्थिक मुनाफाको अपेक्षाभन्दा परिचय र आत्मसन्तुष्टि प्राथमिकतामा पर्छ । तर अहिलेको संगीत प्रसारणको अभ्यासले हेर्दा यही मौकाबाट सर्जकहरू वञ्चित भइरहेका छन् । सीमित एफएमले उपलब्ध गराउने सलामी ९रोयल्टी० ले निकट भविष्यमै स्रष्टाहरूलाई आर्थिक टेवा पुर्याउने अपेक्षा राख्ने ठाउँ छैन । उदाहरणका लागि अहिले कान्तिपुर एफएमले प्रत्येक गीतबापत १० रुपियाँँ ९गायक, संगीतकार र गीतकारलाई करिब तीन रुपियाँँ ३३ पैसा० सलामी दिने गरेको छ । गीत बजाउँदा नाम छुटाइए पनि क्युसिटमै भए पनि कान्तिपुर एफएममा कुन स्रष्टाको गीत कति पटक बज्यो भन्ने रेकर्ड मेन्टेन गर्नुपर्ने बाध्यता छ । सहजताका लागि दामासाहीमै सही, यो अभ्यासले एउटा सांगीतिक उत्पादनमा सबै सर्जकको समान योगदान देख्ने प्रवृत्ति बसाउने काम गरेको छ । तर, प्रविधिको सहज उपलब्धताका कारण धेरै एफएममा क्यासेट तथा सिडी किनेरभन्दा पनि इन्टरनेट तथा पेनड्राइभबाट गीत संकलन गरेर प्रसारण गर्ने अभ्यास व्यापक छ । आखिर सबैलाई थाहा छ, संगीत नभएको भए धेरै एफएमको जीवनलीला समाप्त भइसक्थ्यो । संगीत बजाएकै भरमा समय व्यवस्थापन गर्न पनि मिल्ने, अन्य कार्यक्रम थोरै भए पनि हुने र एफएमहरूको अस्तित्व पनि रहिरहने भएपछि सांगीतिक सर्जकहरूमाथि यति धेरै उपेक्षा किन र ?

Read more »

Posted in: लेख/विविध